«Il bastiment mava vi e neu, aschia sco ei fan nanna ad in affon pign.»

Emigrants tuatschins raquentan dil viadi ell’America
Cumpariu el Calender Romontsch 2024

Introducziun
Dil viadi sur igl ocean savessen ils emigrai raquintar il meglier. Mintgin e mintgina ha carteivel giu si’aventura persunala. Ils biars han
descret lur viadi en ina dallas empremas brevs a casa. Aschia descrivan ils dus Tuatschins Giachen Antoni Pally e Gion Fidel Muggli en lur emprema brev las aventuras da viadi.
Bugen vegneva ei formau gruppas d’interessai per emigrar. Lu suandavan tuttas preparativas da viadi. Tier l’organisaziun da viadi s’udeva in contract da viadi cun ina agentura.
Il di fixau haveva ei num da prender cumiau definitiv. Cumiau da parents ed enconuschents, da vischins e vischinas – dalla patria. Ils emprems onns, da 1850 tochen 1857, mava il viadi per gronda part a pei ni cun carr e cavagl entochen a Basilea. Mintgin veva in pulit fagot si dies. Ei era lubiu entochen 100 kg per emigrant.
Da leu naven fuva ei pusseivel da prender la viafier tochen al port da mar da Le Havre. Quei viadi cuzzava aschi 20 tochen 25 uras, senza quintar in di da ruaus a Paris. Leu deva ei ton da mirar e sesmarvegliar. Ils vaguns havevan neginas commoditads. Ei era ina specia da camons cun ina suletta finiastra. Tualettas gnanc existevan, denton aria currenta en abundonza. En mintga cass dulava la membra aunc ditg suenter il viadi.
Le Havre fuva il port principal da partenza sur mar. Auters emigrants fagevan era il viadi sur la Tiaratudestga e da Hamburg ni sur la Belgia dad Antwerpen anora. Meinsvart vegnevan era ils ports da mar da Marseille e Boulogne-Sur-Mer duvrai. Ei dependeva dall’organisaziun da viadi. Dapi 1847 cursava l’emprema viafier da Turitg a Baden – la „Spanisch-Brötli-Bahn“. Tgei emigrants tuatschins han fatg diever da quella viafier historica?
Igl onn 1854 cuzzava in viadi naven da Cuera a Le Havre circa 72 uras. Vitier vegnevan aunc dus dis naven da Tujetsch a Cuera. Cun la viafier vesevan las uras da viadi ora sco suonda: Cuera – Turitg 5 uras, Turitg – Basilea 3 uras, Basilea – Paris 18 uras e Paris – Le Havre 9 uras, pia 35 uras. Pér da 1858 naven ei il viadi da Cuera alla mar staus pusseivels cun la viafier.

A Le Havre veva ei num da spitgar sil di da partenza e lu s’embarcar. Quei temps deva la pusseivladad da cumprar vivonda, pertgei la provisiun da casa era daditg a fin ed ella tiarza classa sil bastiment stuevan ils emigrants sezs mirar pil nutriment.
Cul clom da s’embarcar ascendeva mintgin per l’emprema gada in bastiment e tuts encurevan il plaz destinau. Il viadi da Le Havre a New York cuzzava per semeglia igl onn 1870 entuorn treis jamnas. Il temps da viadi cun bastiment dependeva secapescha era fetg dall’aura: igl onn 1854 ha in bastiment cun Tuatschins duvrau 59 dis, 1859: 36 dis; 1884 cun in a vapur: 12 dis ed igl onn 1903 mo pli 8 dis.
Il bastiment parta e l’Europa svanescha pli e pli el lontan. La vesta anavon porscha mo aua aschi lunsch sco igl egl po tscharner.

Ils emigrants entochen igl onn 1870 han aunc fatg il viadi cun bastiments da tenda. Suenter han ils bastiments a vapur traversau las mars.
Viagiar cun bastiment da gliez temps era buca grond luxus, oravontut en la tiarza classa: ils tuffians humans, il tuffien d’ieli, la fimera, la malcumadeivladad, il stretg, il moviment restrenschiu e lu il moviment dil bastiment che fageva als pli biars fastedi. Aschia ein era biars passagiers vegni surpri dil mal dalla mar ed han fatg atras grevs dis. Ins s’imagini: Muntagnards sin in bastiment plein moviment cun ina mar senza fin, vitier vegnevan savens aunc stempraus. La vieua Onna Maria Degonda-Muggli ha fatg 1866 il viadi cun siat affons, il giuven da quels mo 2 meins vegls.
Cuntents e beai fuvan ils biars tier l’arrivada a New York. Da leu anora mava il viadi el liug da destinaziun. Ils emprems onns fuva era quei viadi fetg stentus. Cul temps han ils Stadis Uni giu ina gronda reit da viafier e tut ei daventau pli sempel. Igl onn 1869 cursava la viafier digl ost al vest atras ils Stadis Uni da New York a San Francisco.

Impressiuns da viadi
Ussa laschel plidar ils emigrants sezs co il viadi ei sefatgs e co els ein vegni el liug destinau.

Igl onn 1854 emigrescha il Giachen Antoni Muggli (1808-1856) da Rueras
Ils 6 d’avrel 1854 sun jeu semess sin via cun mia famiglia, dunna e treis affons pigns. Il viadi ei staus pli che stentus ed ha muort la schliat’aura cuzzau varga sissonta dis, exactamein dus meins ed otg dis sil bastiment franzos St. Paul. Nus essan parti da Le Havre ed arrivai al port da mar a New York igl 1. da zercladur 1854.

Igl onn 1870 s’annunzia il Giachen Antoni Pally da Camischolas e descriva pulit detagliadamein siu viadi sur mar.
Jeu vi scriver a vus co igl ei passau sil viadi. Ils 28 d’avrel havein nus bandunau Cuera cun tema e snavur. Las tschun dalla sera essan nus arrivai a Basel. Leu ha in um menau nus dalla viafier en in’ustria. A Basel essan nus restai entochen ils 29 a l’ina. Allura havein nus survegniu duas butteglias vin, paun ed andutgels. A Paris essan nus arrivai las sis dalla damaun, ils 30 d’avrel. Puspei ha in um menau nus en in’ustria, nua che nus vein survegniu bien da beiber e da magliar. Quei ha cuzzau entochen la sera. Cun in omnibus essan nus i alla staziun. Cura che nus essan i atras il marcau, era ei envidau si cazzolas. Quei era in ver plascher da mirar per il marcau entuorn. Naven da Paris essan nus parti allas endisch dalla notg. A Le Havre essan nus stai las siat dalla damaun e restai leu entochen ils 5 da matg. Nus eran mo dus d’ira sil bastiment, ils auters ein vegni neu da Hamburg. Quei eran mo Tudestgs dalla Prussia. Sil bastiment eran nus 500 persunas, auters han cargau 800 tochen 900 persunas.
Ils emprems dis era ei plascheivel sin la mar. Igl ei denton vegniu empau mender suenter in per dis. Il bastiment mava vi e neu, aschia sco ei fan nanna ad in affon pign. L’ aua sprizzava sul bastiment en, ton ch’ei han stuiu serrar l’escha. Perquei vegneva ei denton fatg pauc cass. Igl ei schizun aunc vegniu saltau sil bastiment, pli bia che quei ch’ei saultan en Tujetsch. La spisa sil bastiment fuva aschia: la damaun havevan nus caffe ner, in fetg bien caffe, grad sco aua; da miezdi truffels cotgs e la sera empau tè ed empau zucher. Paun vevan nus all’entschatta detgavunda, mo il davos vessen nus aunc magliau bia. Silla mar eisi plascheivel, cu ins vesa a vegnend siado ils peschs, aschia sco il purtger vegn igl atun en Tujetsch dad alp.
A New York essan nus arrivai ils 20 da matg. Cheu ei vegniu controllau las chistas. Suenter essan serendi alla staziun, nua ch’ei era fatg si dus claus. En in essan nus i ed en l’auter quels d’in auter bastiment. Cheu regeva la detga babilonia e tuts ein vegni dumandai, nua ch’ei mondien, con vegls ins seigi e nudau en in cudisch. Lu ei vegniu dau bigliets e vein pagau dad ira pli lunsch. Nus essan i culs Svizzers.
Naven da Cuera entochen Chicago havein nus viu buc in Romontsch. Leu havein nus anflau il Gamboni e quel ha fatg pulit cun nus. Il Gamboni Gion Benedetg era emigraus igl onn 1866 da Sedrun e fuva para setschentaus a Chicago. El ha in’ustria, ei sauns e lai salidar. Lu essan nus i entochen a Stillwater, puspei senza veser in Romontsch. A Stillwater vein nus viu fetg biars e quels han fatg bien, quei ch’ins vesa. Ils frars, Vigeli Barclamiu e Martin Pally, han in stupent bi toc prau, ina brava casa e stallas ed in fetg bien uorden.

Igl onn 1872 emigrescha il Gion Fidel Muggli (1839 – 1916) da Rueras cun sia dunna Onna Maria Muggli (1838–1920), ils affons: Maria Culastia (1867–1959), Anna Maria Catrina (1869–1950) ed il Leci Antoni (1870-) e la sora Onna Maria Ursula Muggli da Sedrun (1841–1913)
Semess sin l’ aua essan nus ils 12 d’avrel e stai silla mar 18 dis, pertgei che nus havein stuiu ira da Le Havre a Liverpool e leu stuiu spitgar treis dis sil bastiment a vapur Minnesota. Sin quei bastiment fuvan nus 1700 emigrants. Arrivai a New York haveva nies cumpogn Giusep Anton (1844– ) Wolf da Trun, che haveva saviu ir in di avon, procurau per quartier. Da leu a St.Henry en Minnesota, tertgavan nus da far en quater dis e notgs e vein giu diesch dis, pertgei igl ei stau bia da star eri ed in di havein nus aunc stuiu spitgar sin las inslas, Ellis Island a New York. Il controllar las chistas ei iu bein, havein stuiu schar arver si mo duas ed ei han rugadau mo en in cantun. Nus havein fatg in contract da viadi entochen a St. Paul e quel ha custau per mintga carschiu 22 dollars, bunamein aschi bia sco da Rueras a New York. A St. Paul essan nus stai tiel scarvon Muggli, il Leci Antoni Muggli (1819–1876) da Sedrun. Da leu havein lu aunc stuiu pagar 3 dollars tochen a Le Sueur, Minnesota, aschia ch’ils daners ein i a fin. Per questa stad laschel jeu ils affons e la dunna tier igl aug Gion Alig ed jeu quentel luvrar tier igl Jacob Friberg (1821–1885) da Chischliun/Mustér. Quel fuva emigraus 1854 e veva maridau la Barbara Catrina Schmed (1822–1861) da Rueras. L’onda Maria Ursula ei era cheu cun nus, denton va ella gleiti en survetsch. Ei plai aschi bein sco a casa, aschia che per nus stueis vus buca schar encrescher. Nus essan fetg engrazieivels e consolai dad haver fatg il viadi cun la speronza da survegnir meglier ell’America. Jeu sundel ius naven cun dunna e treis affons pigns. Sundel semess sin viadi cun aschi 1200.– frs. Da quels ha il bab stuiu dar 1000.– frs. A St. Henry vevel aunc 100.–. Per quels haiel cumprau ina vacca, aschia che vevel duvrau si tut.

A siu frar che vul era serender ell’America scriva il Gion Fidel igl onn 1879 e dat ad el ils suandonts cussegls co far il viadi.
Ti vuls saver tgei resti prender. Jeu vi dir aschia, pli pauc ti prendas e meglier ch’igl ei. Camischas da lenziel pren buc ina, pertgei ti rumpas tuttina buca ora. Jeu hai giu dudisch e rut buc’ina. Has ti in pèr da «murselina», musselina, sche quellas sas ti duvrar per las dumengias. Vuls ti prender pliras, sche lai far in pèr da colur. Vestgadira da carpun vegn buca schazegiada. Sche ti vuls, sche lai far in vestgiu cun materia cumprada. Calzers pren buca pli ch’in pèr e lai spargnar da catschar en guotas. Resti da letg pren mo in tapet e plumatsch per sin la mar e cheu sas era duvrar quei. Mira d’haver bravamein caschiel e carn secca per sin la mar, pertgei dallas spisas dalla mar vegnas ti gleiti stuffientaus. Tut quei che ti prendas sper las chistas, metta en in sac da viadi e pertgira bein, buca ch’ei vegni engulau. Jeu ed il Gion Antoni Hendry vessen bugen, sche ti prendesses in per mesiras vinars d’ansauna. Sche ti vegnas, fai far il vischlè Leci Balzart (1820– ) da Cavorgia in vischi e metta en leu. Mia dunna vess bugen, sche ti cumprasses per ella 14 – 16 bratscha bien «marino» per far in vestgiu per ella. Lu era ina rintga d’aur sco la grondezia da quei rintg. La grondezia ha il Gion Fidel dessignau ella brev. Bugen vessel era il cudisch dalla bibla che vevel emblidau a Sedrun sil puffen cun en ils maletgs.

Fontaunas:
Historia dall’emigraziun tuatschina ell’America: Na, na, anora mass ju per de biè bétga plé. – Tarcisi Hendry, Sedrun, cumpariu 2011
– Miras e manieras d’emigrar avon 100 onns els Stadis Uni, dr. Paul Tomaschett, Calender Romontsch 1977, pag. 352

Fotos:
Archiv cultrual Tujetsch
– https://de.wikipedia.org/wiki/Auswandererschiff